سلامت دندان؛ اهمیت، پیشگیری و ارتباط با سلامت عمومی بدن
سلامت دهان و دندان یکی از ارکان بهداشت عمومی است و با شاخصهایی همچون تغذیه، کیفیت خواب، تکلم و سلامت سیستمیک بدن پیوند مستقیم دارد. پوسیدگی دندان و بیماریهای لثه از شایعترین بیماریهای مزمن غیرواگیر در جهان محسوب میشوند و سازمانهایی مانند World Health Organization آن را یک چالش اصلی سلامت میدانند.
---
🔬ساختار دندان و روند پوسیدگی
دندان از سه لایه اصلی تشکیل شده است:
مینا (Enamel): سختترین بافت بدن، متشکل از حدود ۹۶٪ مواد معدنی بهویژه هیدروکسیآپاتیت.
عاج (Dentin): ۷۰٪ معدنی، ۲۰٪ آلی و ۱۰٪ آب؛ حساستر از مینا و مستعد انتقال حس درد.
پالپ (Pulp): حاوی اعصاب و عروق خونی، با نقش حیاتی در تغذیه و حس دندان.
روند پوسیدگی یک فرایند چندعاملی و تدریجی است و براساس مدل علمی Keyes triad شامل سه عامل اصلی است:
1. میزبان (Host): ویژگیهای ساختاری دندان، وضعیت بزاق و عوامل ژنتیکی
2. میکروارگانیسم (Microflora): باکتریهای مولد اسید مانند Streptococcus mutans
3. سوبسترا (Substrate): کربوهیدراتهای قابل تخمیر، بهخصوص ساکاروزوقتی قند مصرف میشود، باکتری دهانی آن را تخمیر و اسید لاکتیک تولید میکند. pH سطح دندان کاهش یافته و اگر pH از ۵.۵ کمتر شود (مرز دمینرالیزاسیون مینا)، یونهای کلسیم و فسفات از مینا خارج شده و پوسیدگی آغاز میگردد.
---
🧪 بخش علمی: نقش بزاق و سیستم دفاعی دهان
بزاق بهعنوان یک سد طبیعی دفاعی، نقشهای زیر را دارد:
بافر کردن pH: جلوگیری از اسیدی شدن محیط
حاوی کلسیم و فسفات: کمک به ریمینرالیزاسیون (ترمیم معدنی مینا)
حاوی IgA ترشحی، لیزوزیم و لاکتوفرین: مقابله با باکتریها
شستشوی مکانیکی: پاکسازی باقیمانده مواد غذایی
افراد با خشکی دهان (Xerostomia) – ناشی از بیماریهای خودایمنی مثل سندرم شوگرن، مصرف داروهای آنتیهیستامین یا ضدافسردگی و حتی دهیدراتاسیون – ریسک بسیار بالاتری برای پوسیدگی دارند.
---
🧬 ارتباط بیماریهای دهانی با سلامت عمومی بدن
تحقیقات معتبر نشان دادهاند التهاب لثه و بیماریهای پریودنتال میتوانند با بیماریهای سیستمیک ارتباط داشته باشند:
دیابت: رابطه دوطرفه؛ قند خون بالا زمینه عفونت لثه را افزایش میدهد و التهاب لثه نیز کنترل گلوکز را دشوارتر میکند.
بیماریهای قلبی–عروقی: ورود باکتریها و مدیاتورهای التهابی به جریان خون میتواند در ایجاد آترواسکلروز نقش داشته باشد.
بارداری: بیماریهای لثه با افزایش احتمال زایمان زودرس و وزن کم نوزاد مرتبط دانسته شدهاند.
پنومونی آسپیریشن: بهویژه در سالمندان و بیماران بستری؛ باکتریهای دهانی میتوانند وارد دستگاه تنفسی شوند.
---
📊 آمار و یافتههای کوتاه
پوسیدگی دندان شایعترین بیماری مزمن در کودکان حتی بیشتر از آسم و آلرژی است.
حدود ۳.۵ میلیارد نفر در دنیا حداقل یکی از بیماریهای دهان و دندان را تجربه میکنند.
---
🧬 اثر فلوراید و مکانیسم محافظتی آن
فلوراید مؤثرترین ماده پیشگیری از پوسیدگی است که از مسیرهای زیر عمل میکند:
افزایش مقاومت مینا: تبدیل هیدروکسیآپاتیت به فلوروآپاتیت که در برابر اسید مقاومتر است
کاهش دمینرالیزاسیون
تقویت ریمینرالیزاسیون
مهار متابولیسم باکتریهای دهانی
دوز استاندارد فلوراید در خمیردندانهای بالغین حداقل 1000–1450 ppm است. استفاده از وارنیش فلوراید در کودکان طبق پروتکلهای پیشگیرانه بهشدت توصیه میشود.
---
🧼 روش مراقبت صحیح براساس شواهد علمی
1. مسواک زدن اصولی
۲ بار در روز به مدت حداقل ۲ دقیقه
استفاده از مسواک نرم و تکنیک استاندارد
تعویض مسواک هر ۳ ماه یکبار یا پس از بیماریهای ویروسی
2. نخ دندان روزانه
مؤثر در کاهش پوسیدگی بین دندانی که در معاینات معمول دیرتر دیده میشود
3. کنترل رژیم غذایی
کاهش دفعات مصرف قند مهمتر از مقدار کل آن است (اثر frequency > amount)
پرهیز از ریزهخواری شبانه
نوشیدن آب پس از مصرف قهوه یا مواد اسیدی
4. استفاده از محصولات کمکی
دهانشویههای آنتیباکتریال مثل کلرهگزیدین تنها با تجویز دندانپزشک و برای دوره محدود
ژیلیتول (قند غیر قابل تخمیر) میتواند با کاهش S. mutans اثر ضد پوسیدگی داشته باشد
---
⚠ عوامل افزایشدهنده خطر (Risk Factors)
استعمال دخانیات و ویپ
مصرف مکرر نوشیدنیهای اسیدی (0 ≤ pH ≤ 4 بیشتر مخرب مینای دندان)
بهداشت ضعیف دهان
کاهش بزاق
دندانقروچه و سایش
بیماریهای زمینهای (دیابت، اختلال ایمنی)
---
سلامت دندان حاصل تعادل بین تخریب معدنی و ترمیم معدنی، کنترل باکتریهای دهانی، تغذیه صحیح و چکاپ منظم است.
برای حفظ این سلامت باید:
✔ pH دهان را متعادل نگه داریم (نقش بزاق و آب)
✔ پلاک باکتری را روزانه حذف کنیم (مسواک + نخ دندان)
✔ از مینای دندان با فلوراید محافظت کنیم
✔ دفعات مصرف قند را کاهش دهیم
✔ هر ۶ ماه چکاپ و جرمگیری انجام دهیم
دندانهای سالم فقط لبخندی زیبا نمیسازند؛ بلکه میتوانند از بیماریهای پرهزینه و عوارض سیستمیک جلوگیری کنند.
تهیه و تدوین:
دکتر مرضیه مرادیان
متخصص دندانپزشکی ترمیمی و زیبایی
شیراز
